Μονή Γηρομερίου.. Αιώνες ιστορίας και δράσης!

Η μονή Γηρομερίου, είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου και ανάγει την ίδρυσή της στο α΄ μισό του 14ου αιώνα. Είναι κτισμένη στη νοτιοδυτική πλαγιά της οροσειράς Φαρμακοβούνι, βόρεια των Φιλιατών, πολύ κοντά στον οικισμό του Γηρομερίου και αποτελεί σήμερα ένα από τα σημαντικότερα εκκλησιαστικά συγκροτήματα της Θεσπρωτίας και γενικότερα της Ηπείρου. Ιδρυτής της υπήρξε μια σημαντική προσωπικότητα ο Όσιος Νείλος ο Εριχιώτης (c.1250-1336/7), που καταγόταν από την Κωνσταντινούπολη και συγκεκριμένα από την αυτοκρατορική οικογένεια των Λασκαριδών.

Η μονή Γηρομερίου υπήρξε σημαντικό εκκλησιαστικό ίδρυμα και η σπουδαιότητά της δηλώνεται και από το γεγονός ότι αυτή για κάποιο χρονικό διάστημα υπήρξε Πατριαρχική Εξαρχία και αργότερα Επισκοπή.

Το σημερινό καθολικό χρονολογείται το 1568, σύμφωνα με επιγραφή, εντοιχισμένη στη νότια εξωτερική πλευρά, και πρόκειται για την εκ βάθρων ανακαίνιση που έγινε από τον Ισαρη Οξηώτη, καταγόμενο από την Πωγωνιανή. Ανήκει στον τύπο του τετρακιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού, στο κέντρο του οποίου υψώνεται ο πολυγωνικός τρούλος. Στη δυτική πλευρά υπάρχει χαμηλός νάρθηκας και εξωνάρθηκας, ο οποίος αρχικά ήταν διαμορφωμένος ως ανοικτό προστώο.

Οι τοιχογραφίες του ναού χρονολογούνται στα 1679 και έγιναν με δαπάνη του Πάνου Ιερομνήμονα από τα Ιωάννινα, ο οποίος εικονίζεται με τον επίσκοπο Γηρομερίου Παρθένιο στις τοιχογραφίες του βόρειου τοίχου. Στη μονή λειτούργησε για μικρό χρονικό διάστημα Ιερατική σχολή. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η βυζαντινή εικόνα της Παναγίας σε προσκυνητάρι του ναού, που αποτελεί θαυμάσιο έργο των αρχών του 14ου αιώνα και σχετίζεται με τον Όσιο Νείλο.

Το καθολικό πλαισιώνεται βόρεια και νοτιοανατολικά από κελιά και άλλα βοηθητικά κτίρια που είναι κτισμένα σε διαφορετικά επίπεδα και περιβάλλεται από ψηλό περιβολότοιχο.

Η μονή είναι και σήμερα σε λειτουργία με άνδρες μοναχούς και είναι γνωστή για την κοινωνική προσφορά της.